• • 1. 1. سنگستانی های همدان

     

     

پیش از اشاره به خوانین سنگستانی، باید از برادر سوم «ضیاءالملک» (اول) و بهاءالملک (دوم)، یعنی: سرهنگ مرتضی­قلی خان (معزالملک) بین حاج امان­الله خان بهاءالملک (اول) یاد کرد، که در سال‌های ۱۲۹۸-۱۲۹۹ق، همچون دو برادر دیگر، جزو سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصر بوده است. بیش از این، چیزی از مناصب یا املاک او مشخص نگردیده است. اگر اندک قریه یا اشارتی از این موارد در منابع بدست می‌آمد، احراز هویت کامل و شرح حال او آسان می‌گردید. تنها در وقایع شهری همدان (رجب۱۳۳۲ق) از یک مرتضی­خان سرهنگ با احترام یاد شده است.
همچنین، یاد کرده‌اند که فرزندش «عبدالله­خان» معزالملک فغیره‌ای بوده^[۱۳]، پس چنین بر می‌آید که حوزه مالکیت شاخه­ بهاءالمکی، روستای فغیره بوده است.
سنگستان، نزدیک و میانه آبشینه و شورین همدان واقع است، که یک مثلث روستایی و در عین حال بزرگ مالکی با آن دو تشکیل می‌کرده و نیز دارای عمارت اربابی با ایوان و بالاخانه با شکوه بوده است، ظاهراً دهکده «سنجاباد» (= سنگ‌آباد) که یاقوت حموی (۶۲۰ ق) در نزدیک همدان یاد کرده، همین سنگستان باید باشد(اذکایی، بی­تا: ۹۶).
۳-۱۱-۱- فضل‌ الله خان میرپنج انتصارالملک
فضل‌الله خان میرپنج انتصارالملک، که از سال ۱۳۱۰ تا حدود ۱۳۲۳ ق، از وی آگاهی داریم به این که جزو رجال همدان بوده و در مراسم عیانی و حکومتی شرکت می‌کرده است. پس از درگذشت وی، برادرش «عنایت‌السلطنه» دختر او را در تهران برای یکی از پسران امیر نظام لتگاهی، به نام محتاج­علی خان اجلال‌الممالک تزویج می‌کند.(۱۳۲۴ق)(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).

۳-۱۱-۲- محمد باقرخان عنایت ‌السلطنه سنگستانی
محمدباقر خان عنایت‌السلطنه سنگستانی، برادر فضل‌الله خان انتصار‌الملک مذکور، که با حسام­الملک امیر افخم شورینی بستگی داشته است. املاک وی در همان سنگستان، اما خدمت دیوانی از نخست در بروجرد نزد عین‌الدوله حمکران خوزستان و لرستان بوده است، عنایت‌السلطنه در تهران خانه‌ای داشته، که در جریان مشروطه‌خواهی (۱۳۲۴-۱۳۲۵ق) مرکز اجتماع‌های همدانی‌های سرشناس مقیم مرکز می‌شود(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).
در واقع، گفتگوی تشکیل انجمن همدان یا انجمن اکباتان همدانیان ساکن تهران، (مانند انجمن آذربایجانیان تهران) در خانه وی صورت می‌گیرد (۱۱شوال۱۳۲۵ق) و سپس جلسات انجمن اکباتان در همانجا تشکیل می‌شود، چه بسا که خود عنایت‌السلطنه ریاست آن را می‌داشته است. وی، طی سال‌های ۱۳۲۶-۱۳۳۱ق، سه بار به اروپا مسافرت می‌کند و در شعبان ۱۳۳۱ق، مأموریت کردستان می‌یابد، پس از این دیگر اطلاعای از او در دست نیست(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).

• • 1. 1. مباشران

     

     

۳-۱۲-۱- حاجی میرزا نصرالله مباشر
حاجی میرزا نصرالله (مباشر«عاشقلو») پیش ­کار و مباشر املاک بهاءالملک دوم و ضیاءالملک دوم بوده، که در تاریخ شیخیان همدان، سرکرده­ی افراد شرور شهری و روستایی در اغتشاشات ۱۳۱۰ق یاده شده، چنانکه حکومت وقت او را توقیف می‌کند، به چوی فلک می‌بندد و هزار تومان جریمه مقرر می‌دارد، اما خوانین قراگوزلو به توسط ناصرالملک همدانی در تهران و بر اثر اقدامات وی حاجی نصرالله را مرخص می‌سازند. وی رابط میان خوانین قراگوزلو با آخوند ملّا عبدالله بروجردی بوده است (۱۳۱۵ق). خانه‌ای در شورین داشته، و یک بار هم از دست امیرنظام گروسی خلعت یافته است (۱۳ربیع­الثانی ۱۳۱۴ق)، ظاهراً وی پدر فتح‌الله حافظی مباشر اخیر ضیاءالملک فرمند بوده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۹).
۳-۱۲-۲- محمد خان میرپنج تفریجانی
محمد خان میرپنج تفریجانی، پیش ­کار بهاءالملک دوم، در سال‌های پیش و پس از ۱۳۱۱ق، بوده و میهمانی می‌داده است.
۳-۱۲-۳- مفخم ‌السلطان
مفخم‌السلطان نیز پیش ­کار بهاءالملک‌ها و اعتماد‌الدوله‌ قراگوزلو یاد گردیده، باید همان جعفر خان (خاتمی) مهرمفخم (۲۴اسفند ۱۳۴۶ش) باشد، که یاد شد نظارت بر موقوفات اعتمادیه بهاءالملک را داشته است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۹).

• • 1. 1. خاندان«امیر نظام» لَتگاهی

     

     

لتگاه دِهی از بخش چهار بلوک شمالی، و جزو دهستان لالجین همدان است. مرکز عمده مالکیت فئودالی امیر نظام و قرارگاه افواج تحت فرمان وی، که دارای قلعه نظامی و عمارت و باغ اربابی و دیگر متعلقات بوده است. لتگاه امیرنظام، آوازه‌ای کم از شورین امیر افخم نداشته، هرچند امروزه آن اشتهار و آبادانی پیشین را ندارد، آقار قلعه و باغ در آن برجاست(اذکایی، بی­تا: ۱۹۹).
البته، حوزه مالکیت امیرنظام تا بخش معروف کبودرآهنگ همدان نیز گسترش می‌یافته، که به گفته مردم همدان:‌ هزار خروار محصول اربابی همان یک قریه (- کبودرآهنگ) می‌شده است. پیشتر یاد کردیم که یکی از شش دودمان خوانین سته، یعنی همین خاندان امیرنظام لتگاهی، از تیره ازبکلو/ حاجیلو قراگزلو بوده است که شاخه مجذوب­علی شاهی هم از آن تیره‌اند(اذکایی، بی­تا: ۲۰۱). همچنین یاد کردیم؛ که پس از درگذشت سرتیپ مصطفی خان اعتمادالسلطنه (۱۲۹۸ق)، منصب وی به پسرش ساعدالسلطنه رسید که اکنون به ریشه­یابی آن می­پردازیم.
۳-۱۳-۱- امیرتومان عبدالله خان ساعدالسلطنه
امیرتومان عبدالله خان ساعدالسلطنه سردار اکرم حاجی امیرنظام لتگاهی همدانی (ابن مصطفی اعتمادالسلطنه) قراگزلو، که تاریخ تولد او نا مشخص است.
نخستین بار، در یک مأموریت دولتی دو ساله (۱۲۹۴-۱۲۹۶ق) در مرز سرخس یاد گردیده، که گزارش آن را خود به عنوان سفرنامه خراسان نگاشته و اطلاعات بسیاری از ترکمانان دو ایل، تکه، سالور و اوضاع جغرافیایی آن ناحیه در آن گنجانده، یگانه نسخه خطی آن (مورخ ۱۲۹۶ق) برای ناصرالدین شاه قاجار در کتابخانه ملی تهران (ش۵۴۷ف)، فیلم (۱۶۸۰) دانشگاه تهران موجود است(اذکایی، بی­تا:۹۹).
ساعدالسلطنه میرپنج با منصب سرتیپ یکمی ۱۲۹۸ق به حکومت استرآباد مأمور و به سرداری ترمه خلعت ملوکانه تقدیم گردید(اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۵-۶۷: ۱۱۸۷).
۳-۱۳-۲- محتاج­ علی ­خان اجلال­ الممالک
محتاج­علی­ خان اجلال­الممالک (امیر ارفع) ابن عبدالله خان نظام (اول). که بیشتر به امور ملک­داری پرداخته و در سال ۱۳۲۴ (ذیحجه) دختر فضل­الله خان میرپنج انتصارالملک سنگستانی سابق­الذکر را در تهران به همسری می گیرد. عاقد شیخ فضل­الله نوری معروف بوده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۵).
در سال ۱۳۲۵ق، همراه با برادرش منصور علی سردار اکرم(دوم) به راهنمایی فریدالملک همدانی به فرنگ می­رود که تحصیل کند. وی در سال ۱۳۳۰ق، در همدان بود و در جشن تاجگذاری «احمدشاه» قاجار (۲۴ شعبان ۱۳۳۲) در همدان نیز همراه برادر بزرگتر خود ساعدالسلطنه امیرنظام (دوم) شرکت داشت. سال بعد (رجب ۱۳۳۳ق) چون وی در املاک پدر خود بدون اجازه دخالت کرده و اخاذی نموده بود، به دستور پدر که آن زمان وزیر مالی وی بود، ژاندارم­ها او را گرفته در سنگستان زندانی کردند(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۵).
۳-۱۳-۳- منصور علی سردار اکرم دوم
منصور علی(علیقلی) خان سردار اکرم (دوم) ابن حاجی امیرنظام (اول)، زاده ۱۳۱۲ ق- مرده ۱۳۳۲ (ش) که پس از آن که پدرش لقب امیرنظام یافت، لقب پیشین سردار اکرم به او رسید.به سال ۱۳۲۵ق همراه با برادرش محتاج­علی­ خان اجلال­الممالک به راهنمایی فریدالملک همدانی به فرنگ رفت که درس بخواند. وی بعدها دختر وثوق­الدوله معروف را به زنی گرفت و داماد او شد، آن­گاه محمود اسفندیاری، نواده حاج حسن اسفندیاری محتشم­السلطنه معروف خود داماد وی (به دخترش پروین) شده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۶).

• 1. خاندان ناصر­الملک بهاری